2. สมฺพาธโลมสิกฺขาปทวณฺณนา

‘‘ปฏิจฺฉนฺโนกาเส’’ติ เอตสฺส วิภาคทสฺสนตฺถํ ‘‘อุปกจฺฉเกสุ จ มุตฺตกรเณ จาติ อตฺโถ’’ติ วุตฺตํฯ

อาพาธปจฺจยาติ กณฺฑุกจฺฉุอาทิอาพาธปจฺจยา สํหราเปนฺติยา อนาปตฺติฯ ‘‘ภิกฺขุสฺส เอตฺถ จ ลสุเณ จ ทุกฺกฏ’’นฺติ (วชิร. ฏี. ปาจิตฺติย 800) โปราณาฯ

สมฺพาธโลมสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. ตลฆาตกสิกฺขาปทวณฺณนา

ตลฆาตเกติ มตฺถเก ปหารทาเน, ตญฺจ โข ตลํ ‘‘มุตฺตกรเณ ปหารํ เทตี’’ติ (ปาจิ. 804) ปทภาชนิยํวุตฺตตฺตา ‘‘มุตฺตกรณสฺสา’’ติ วิญฺญายตีติ อาห ‘‘มุตฺตกรณสฺส ตลฆาตเน’’ติฯ ปุริมนเยเนว สาณตฺติกนฺติ อตฺตโน อตฺถาย อญฺญํ อาณาเปนฺติยา สาณตฺติกํฯ

ตลฆาตกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. ชตุมฏฺฐกสิกฺขาปทวณฺณนา

วตฺถุวเสเนตํ วุตฺตนฺติ ‘‘ชตุมฏฺฐเก’’ติ เอตํ นิทานวเสน อุปฺปนฺนสฺส วตฺถุโน วเสเนว วุตฺตํฯ ยํ กิญฺจิ ปน ทณฺฑกํ ปเวเสนฺติยา อาปตฺติเยวฯ เตนาห ‘‘กามราเคน ปนา’’ติอาทิฯ

ชตุมฏฺฐกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. อุทกสุทฺธิกสิกฺขาปทวณฺณนา

อาทาตพฺพนฺติ ปเวเสตพฺพํฯ อคฺคปพฺพนฺติ เกสคฺคมตฺตมฺปิ อคฺคปพฺพํฯ ตติยํ ปพฺพํ ปเวเสตีติ เกสคฺคมตฺตมฺปิ ตติยํ ปพฺพํ ปเวเสติฯ วุตฺตญฺเหตํ สมนฺตปาสาทิกายํ (ปาจิ. อฏฺฐ. 812) ‘‘คมฺภีรโต ทฺวินฺนํ ปพฺพานํ อุปริ เกสคฺคมตฺตมฺปิ ปเวเสนฺติยา ปาจิตฺติย’’นฺติฯ

อติคมฺภีรํ อุทกสุทฺธิกํ อาทิยนวตฺถุสฺมินฺติ อติอนฺโต ปเวเสตฺวา อุทกโธวนกรณวตฺถุสฺมิํฯ อุทกสุทฺธิปจฺจเยน (สารตฺถ. ฏี. ปาจิตฺติย 3.812) ปน สติปิ ผสฺสสฺสาทิยเน ยถาวุตฺตปริจฺเฉเท อนาปตฺติฯ

อุทกสุทฺธิกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. อุปติฏฺฐนสิกฺขาปทวณฺณนา

ตกฺกาทีสุ วา อญฺญตเรนาติ ตกฺกทธิมตฺถุรสขีราทีสุ อญฺญตเรนฯ ยาย กายจิ พีชนิยาติ อนฺตมโส จีวรกณฺณํ อุปาทาย ยาย กายจิ พีชนิยาฯ

อิมํ ปิวถาติ อิมํ ปานียํ วา สูปาทิํ วา ปิวถฯ อิมินา พีชถาติ อิมินา ตาลวณฺเฏน พีชถฯ ทาเปนฺติยาติ อญฺเญน อุภยมฺปิ ทาเปนฺติยาฯ

อุปติฏฺฐนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7. อามกธญฺญสิกฺขาปทวณฺณนา

ตสฺมาติ ยสฺมา วิญฺญตฺติ เจว โภชนญฺจ ปมาณํ, ตสฺมาฯ น เกวลญฺเจตฺถ ปฏิคฺคหเณเยว ทุกฺกฏํ โหติ, ปฏิคฺคณฺหิตฺวา ปน อรญฺญโต อาหรเณปิ สุกฺขาปเนปิ วทฺทลิทิวเส ภชฺชนตฺถาย อุทฺธนสชฺชเนปิ กปลฺลสชฺชเนปิ ทพฺพิสชฺชเนปิ ทารูนิ อาทาย อคฺคิกรเณปิ กปลฺลมฺหิ ธญฺญปกฺขิปเนปิ ทพฺพิยา สงฺฆฏฺฏเนสุปิ โกฏฺฏนตฺถํ อุทุกฺขลมุสลาทิสชฺชเนสุปิ โกฏฺฏนปปฺโผฏนโธวนาทีสุปิ ยาว มุเข ฐเปตฺวา อชฺโฌหรณตฺถํ ทนฺเตหิ สงฺขาทติ, ตาว สพฺพปฺปโยเคสุ ทุกฺกฏานีติ อาห ‘‘ปฏิคฺคหณโต ปฏฺฐาย ยาว ทนฺเตหิ สํขาทนํ, ตาว ปุพฺพปฺปโยเคสุ ทุกฺกฏานี’’ติฯ

อามกธญฺญสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8. ปฐมอุจฺจารฉฑฺฑนสิกฺขาปทวณฺณนา

ติโรกุฏฺเฏติ ฆรกุฏฺฏสฺส ปรภาเคฯ ติโรปากาเรติ ปริกฺเขปปาการสฺส ติโรภาเค, เต จ โข กุฏฺฏปาการา อิฏฺฐกสิลทารูนํ วเสน ติปฺปการาติ อาห ‘‘ยสฺส กสฺสจิ กุฏฺฏสฺส วา ปาการสฺส วา ปรโต’’ติฯ สพฺพานิเปตานิ เอกโต ฉฑฺเฑนฺติยาติ เอตานิ จตฺตาริปิ วตฺถูนิ เอกโต ฉฑฺเฑนฺติยาฯ ปาเฏกฺกํ ปน ฉฑฺเฑนฺติยา วตฺถุคณนาย อาปตฺติโยฯ อาณตฺติยมฺปิ เอเสว นโยฯ

ภิกฺขุสฺส ทุกฺกฏนฺติ ภิกฺขุสฺส สพฺพตฺถ ทุกฺกฏํฯ

ปฐมอุจฺจารฉฑฺฑนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9. ทุติยอุจฺจารฉฑฺฑนสิกฺขาปทวณฺณนา

ภิกฺขุนิยาปีติ ปิ-สทฺเทน ภิกฺขุํ สมุจฺจิโนติฯ อนิกฺขิตฺตพีเชสุ (ปาจิ. อฏฺฐ. 830) ปน เขตฺเตสุ โกณาทีสุ วา อสญฺชาตโรปิเมสุ เขตฺตมริยาทาทีสุ วา ฉฑฺเฑตุํ วฏฺฏติฯ มนุสฺสานํ กจวรฉฑฺฑนฏฺฐาเนปิ วฏฺฏติเยวฯ ฉฑฺฑิตเขตฺเตติ มนุสฺเสสุ สสฺสํ อุทฺธริตฺวา คเตสุ ฉฑฺฑิตเขตฺตํ นาม โหติ, ตตฺถ วฏฺฏติฯ ยตฺถ ปน ‘‘ลายิตมฺปิ ปุพฺพณฺณาทิ ปุน อุฏฺฐหิสฺสตี’’ติ รกฺขนฺติ, ตตฺถ ยถาวตฺถุกเมวฯ สามิเก อปโลเกตฺวาติ เอตฺถ เขตฺตปาลกา, อารามาทิโคปกา จ สามิกาวฯ อิมินา จ สงฺฆสนฺตเก ภิกฺขุสฺส ฉฑฺเฑตุํ วฏฺฏติ สงฺฆปริยาปนฺนตฺตา, น ภิกฺขุนีนํฯ ภิกฺขุนีนํ ปน อตฺตโน สนฺตเก ภิกฺขุสนฺตเก วุตฺตนเยเนว วฏฺฏตีติ ทสฺเสติ, เอวํ สนฺเตปิ สารุปฺปวเสน กาตพฺพํฯ

ทุติยอุจฺจารฉฑฺฑนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. นจฺจคีตสิกฺขาปทวณฺณนา

นจฺจนฺติ นฏาทโย วา นจฺจนฺตุ, โสณฺฑา วา อนฺตมโส โมรสุวมกฺกฏาทโยปิ, สพฺพเมตํ นจฺจเมวฯ เตนาห ‘‘นจฺจนฺติ อนฺตมโส โมรนจฺจมฺปี’’ติ ฯ คีตนฺติ นฏาทีนํ วา คีตํ โหตุ, อริยานํ ปรินิพฺพานกาเล รตนตฺตยคุณูปสํหิตํ สาธุกีฬิตคีตํ วา, อนฺตมโส ‘‘ทนฺตคีตมฺปิ คายิสฺสามา’’ติ ปุพฺพภาเค โอกูชนฺตา กโรนฺติ, สพฺพเมตํ คีตเมวฯ เตนาห ‘‘คีตนฺติ อนฺตมโส ธมฺมภาณกคีตมฺปี’’ติฯ ตตฺถ ธมฺมภาณกคีตํ นาม อสญฺญตภิกฺขูนํ ตํ ตํ วตฺตํ ภินฺทิตฺวา อติทีฆํ กตฺวา คีตสฺสเรน ธมฺมภณนํ, ตมฺปิ เนว ภิกฺขุโน, น ภิกฺขุนีนํ วฏฺฏติฯ ตถา หิ วุตฺตํ ปรมตฺถโชติกาย ขุทฺทกฏฺฐกถาย (ขุ. ปา. อฏฺฐ. 2.ปจฺฉิมปญฺจสิกฺขาปทวณฺณนา) ‘‘ธมฺมูปสํหิตํ คีตํ วฏฺฏติ, คีตูปสํหิโต ปน ธมฺโม น วฏฺฏตี’’ติฯ ตสฺมา ธมฺมํ ภณนฺเตน ชาตกวตฺตาทิํ ตํ ตํ วตฺตํ อวินาเสตฺวา จตุรสฺเสน (จูฬว. อฏฺฐ. 249) วตฺเตน ปริมณฺฑลานิ ปทพฺยญฺชนานิ ทสฺเสตพฺพานิฯ วาทิตนฺติ ตนฺติพทฺธาทิวาทนียภณฺฑวาทิตํ วา โหตุ, กุฏเภริวาทิตํ วา อนฺตมโส อุทกเภริวาทิตมฺปิ, สพฺพเมเวตํ วาทิตเมวฯ เตนาห ‘‘วาทิตนฺติ อนฺตมโส อุทกเภริวาทิต’’นฺติฯ ยํ ปน นิฏฺฐุภนฺตี วา สาสงฺเก วา ฐิตา อจฺฉริกํ วา โผเฏติ, ปาณิํ วา ปหรติ, ตตฺถ อนาปตฺติฯ ทสฺสเนน เจตฺถ สวนมฺปิ สงฺคหิตํ วิรูเปกเสสนเยนฯ อาโลจนสภาวตาย วา ปญฺจนฺนํ วิญฺญาณานํ สวนกิริยายปิ ทสฺสนสงฺเขปสพฺภาวโต ‘‘ทสฺสนาย’’อิจฺเจว วุตฺตนฺติ อาห ‘‘เอเตสุ ยํ กิญฺจิ ทสฺสนาย คจฺฉนฺติยา’’ติฯ ยตฺถ ฐิตาติ เอวํ คนฺตฺวา ยสฺมิํ ปเทเส ฐิตาฯ

นนุ จ สยํนจฺจนาทีสุ ปาจิตฺติยํ ปาฬิยํ น วุตฺตํ, อถ กถํ คเหตพฺพนฺติ อาห ‘‘สพฺพอฏฺฐกถาสุ วุตฺต’’นฺติ, อิมินา ปาฬิยํ อวุตฺเตปิ อฏฺฐกถาปมาเณน คเหตพฺพนฺติ ทสฺเสติฯ สมุฏฺฐานาทีนิ เอฬกโลมสทิสานีติ ปน มาติกาคตปาจิตฺติยสฺเสว วเสน วุตฺตํ, สพฺเพสํ วเสน ปน ฉสมุฏฺฐานนฺติ คเหตพฺพํฯ ‘‘อาราเม ฐตฺวา’’ติ อิทํ นิทสฺสนมตฺตํ เสสอิริยาปเถหิ ยุตฺตาย ปสฺสนฺติยา อนาปตฺติยา อิจฺฉิตพฺพตฺตาฯ อิตรถา หิ นิสินฺนาปิ ปสฺสิตุํ น ลเภยฺยฯ ‘‘ปสฺสิสฺสามี’’ติ วิหารโต วิหารํ คจฺฉนฺติยา อาปตฺติเยวฯ อาสนสาลาย นิสินฺนา ปสฺสติ, อนาปตฺติ, ‘‘ปสฺสิสฺสามี’’ติ อุฏฺฐหิตฺวา คจฺฉนฺติยา อาปตฺติฯ วีถิยํ ฐตฺวา คีวํ ปริวตฺเตตฺวา ปสฺสนฺติยาปิ อาปตฺติเยวฯ ภิกฺขุสฺสาปิ เอเสว นโย, อาปตฺติเภโทว นานํฯ

นจฺจคีตสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ลสุณวคฺโค ปฐโมฯ

2. รตฺตนฺธการวคฺโค

1. รตฺตนฺธการสิกฺขาปทวณฺณนา

อรโหเปกฺขายาติ นรโหอสฺสาทาเปกฺขายฯ อญฺญวิหิตายาติ รโหอสฺสาทโต อญฺญวิหิตาว หุตฺวา ญาติํ วา ปุจฺฉนฺติยา, ทาเน วา ปูชาย วา มนฺเตนฺติยาฯ

รตฺตนฺธการสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2-3. ปฏิจฺฉนฺโนกาสอชฺโฌกาสสลฺลปนสิกฺขาปทวณฺณนา

ทุติยตติยานิ อุตฺตานตฺถาเนวฯ

ปฏิจฺฉนฺโนกาสอชฺโฌกาสสลฺลปนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. ทุติยิกอุยฺโยชนสิกฺขาปทวณฺณนา

‘‘ปุริมนเยเนวา’’ติ อิมินา ‘‘สนฺติฏฺเฐยฺย วาติ หตฺถปาเส ฐิตมตฺตาย ปาจิตฺติยํ, สลฺลเปยฺย วาติ ตตฺถ ฐตฺวา เคหสิกกถํ กเถนฺติยาปิ ปาจิตฺติยเมว, นิกณฺณิกํ วา ชปฺเปยฺยาติ กณฺณมูเล ชปฺเปนฺติยาปิ ปาจิตฺติยเมวา’’ติ อิมํ นยํ ทสฺเสติฯ

ทุติยิกอุยฺโยชนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. อนาปุจฺฉาปกฺกมนสิกฺขาปทวณฺณนา

อาสีทนฺติ เอตฺถาติ อาสนนฺติ อาห ‘‘ปลฺลงฺกสฺโสกาสภูเต’’ติ, อูรุพทฺธาสนสฺส โอกาเสติ อตฺโถฯ อโนวสฺสกนฺติ นิพฺพโกกาสํฯ อชฺโฌกาเส อุปจารนฺติ อชฺโฌกาเส นิสีทิตฺวา ทฺวาทสหตฺถปฺปมาณํ ปเทสํฯ คิลานายาติ ยา ตาทิเสน เคลญฺเญน อาปุจฺฉิตุํ น สกฺโกติ ฯ อาปทาสูติ ฆเร อคฺคิ วา อุฏฺฐิโต โหติ, โจโร วา, เอวรูเป อุปทฺทเว อนาปุจฺฉา ปกฺกมติ, อนาปตฺติฯ

อนาปุจฺฉาปกฺกมนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. อนาปุจฺฉาอภินิสีทนสิกฺขาปทวณฺณนา

ธุวปญฺญตฺเตติ ภิกฺขุนีนํ อตฺถาย นิจฺจปญฺญตฺเตฯ

อนาปุจฺฉาอภินิสีทนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7. อนาปุจฺฉาสนฺถรณสิกฺขาปทวณฺณนา

กุลานีติ กุลสฺส ฆรานิฯ

อนาปุจฺฉาสนฺถรณสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8. ปรอุชฺฌาปนกสิกฺขาปทวณฺณนา

อฏฺฐมํ อุตฺตานตฺถเมวฯ

ปรอุชฺฌาปนกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9. ปรอภิสปนสิกฺขาปทวณฺณนา

มนุสฺสโทภคฺเคน วาติ ‘‘กาณา โหมิ, กุณี โหมิ, อิตรา วา อีทิสา โหตู’’ติอาทินา มนุสฺสวิรูปภาเวนฯ อตฺถธมฺมอนุสาสนิปุเรกฺขารานนฺติ เอตฺถ อตฺถปุเรกฺขารายาติ อฏฺฐกถํ กเถนฺติยาฯ ธมฺมปุเรกฺขารายาติ ปาฬิํ วาเจนฺติยาฯ อนุสาสนิปุเรกฺขารายาติ ‘‘อิทานิปิ ตฺวํ เอทิสา, สาธุ วิรมสฺสุ, โน เจ วิรมสิ, อทฺธา ปุน เอวรูปานิ กมฺมานิ กตฺวา นิรเย อุปฺปชฺชิสฺสสิ, ติรจฺฉานโยนิยา อุปฺปชฺชิสฺสสี’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 878) เอวํ อนุสาสนิยํ ฐตฺวา วทนฺติยาฯ

ปรอภิสปนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. โรทนสิกฺขาปทวณฺณนา

ทสมํ อุตฺตานตฺถเมวฯ

โรทนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

รตฺตนฺธการวคฺโค ทุติโยฯ

3. นคฺควคฺโค

1-2. นคฺคาทิสิกฺขาปทวณฺณนา

อิทนฺติ อิทํ อุทกสาฏิกจีวรํฯ

ทุติยํ อุตฺตานตฺถเมวฯ

นคฺคาทิสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. จีวรสิพฺพนสิกฺขาปทวณฺณนา

วิสิพฺเพตฺวาติ วิชเฏตฺวาฯ ธุรํ นิกฺขิตฺตมตฺเตติ ธุเร นิกฺขิตฺตมตฺเต, ธุรํ นิกฺขิปิตฺวา สเจปิ ปจฺฉา สิพฺพติ, อาปตฺติเยวาติ อตฺโถฯ

จีวรสิพฺพนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. สงฺฆาฏิจารสิกฺขาปทวณฺณนา

‘‘อิทํ เม จีวรํ มหคฺฆํ อีทิเส โจรภเย น สกฺกา ธาเรตุนฺติ เอวรูปาสุ อาปทาสู’’ติ เอตฺถ ปาโฐฯ โส ปน กากปทสญฺชนิตโมเหหิ เลขเกหิ อุปริสิกฺขาปเท ลิขิโตฯ กิญฺจาปิ ตตฺถ ลิขิโต, เอตฺเถว ปน ทฏฺฐพฺโพฯ

สงฺฆาฏิจารสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. จีวรสงฺกมนียสิกฺขาปทวณฺณนา

อาปทาสุ วา ธาเรตีติ สเจ อปารุตํ วา อนิวตฺถํ วา โจรา หรนฺติ, เอวรูปาสู อาปทาสุ ธาเรติ, อนาปตฺติฯ

จีวรสงฺกมนียสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. คณจีวรสิกฺขาปทวณฺณนา

อญฺญสฺมิํ ปริกฺขาเรติ ยตฺถ กตฺถจิ ถาลกาทีนํ วา สปฺปิเตลาทีนํ วา อญฺญตรสฺมิํฯ ‘‘สมคฺฆกาเล ทสฺสถา’’ติ เอวํ อานิสํสํ ทสฺเสตฺวา นิวาเรนฺติยาติ ‘‘กิตฺตกํ อคฺฆนกํ ทาตุกามตฺถา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา (ปาจิ. อฏฺฐ. 909) ‘‘เอตฺตกํ นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘อาคเมถ ตาว, อิทานิ วตฺถํ มหคฺฆํ, กติปาเหน กปฺปาเส อาหเฏ สมคฺฆํ ภวิสฺสติ, ตสฺมิํ กาเล ทสฺสถา’’ติ เอวํ อานิสํสํ ทสฺเสตฺวา นิวาเรนฺติยาฯ

คณจีวรสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7-10. ปฏิพาหนาทิสิกฺขาปทวณฺณนา

อานิสํสํ ทสฺเสตฺวา ปฏิพาหนฺติยาติ ‘‘เอกิสฺสา เอกํ สาฏกํ นปฺปโหติ, อาคเมถ ตาว, กติปาเหน อุปฺปชฺชิสฺสติ, ตโต ภาเชสฺสามา’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 915) เอวํ อานิสํสํ ทสฺเสตฺวา ปฏิพาหนฺติยา อนาปตฺติฯ

อฏฺฐมนวมานิ อุตฺตานตฺถาเนวฯ

เสสนฺติ ‘‘ธมฺมิเก เวมติกายา’’ติอาทิกํ อวเสสํฯ ตตฺถ อานิสํสํ ทสฺเสตฺวา ปฏิพาหนฺติยาติ ‘‘ภิกฺขุนิสงฺโฆ ชิณฺณจีวโร, กถินานิสํสมูลโก มหาลาโภ’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 931) เอวรูปํ อานิสํสํ ทสฺเสตฺวา ปฏิพาหนฺติยา อนาปตฺติฯ

ปฏิพาหนาทิสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

นคฺควคฺโค ตติโยฯ

4. ตุวฏฺฏวคฺโค

1-3. เอกมญฺจตุวฏฺฏนาทิสิกฺขาปทวณฺณนา

ปฐมํ อุตฺตานตฺถเมวฯ

ววตฺถานํ ทสฺเสตฺวาติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 940) มชฺเฌ กาสายํ วา กตฺตรยฏฺฐิํ วา อนฺตมโส กายพนฺธนมฺปิ ฐเปตฺวา นิปชฺชนฺตีนํ อนาปตฺตีติ อตฺโถฯ

ตติยํ อุตฺตานตฺถเมวฯ

เอกมญฺจตุวฏฺฏนาทิสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ